ام البنین علیهاالسلام ؛ بانوی مردآفرین

چکیده :

نگاهی کوتاه به زندگانی و حیات تاریخی ام البنین و روشن ساختن نسبی ، برخی از ابهامات دوران حیات این شیر زن تاریخ اسلام ، از اهداف مهم این تحقیق خواهد بود .

ام البنین در قبیلة کلاب که افراد آن به لحاظ شجاعت و دلاوری در میان اقوام عرب ـ به خصوص عرب جاهلی ـ زبانزد و شهره بودند ، زاده شد و به عنوان یکی از همسران علی (ع) ، به ازدواج ایشان درآمد و پس از شهادت همسر خویش تا پایان حیاتش با احدی ازدواج نکرده و تنها به سر برد .

وی با اینکه در صحنه کربلا شرکت نداشت ، ولی با رضایت کامل چهار پسر رشید خود را به قربانگاه کربلا روانه ساخت و پس از پایان یافتن حادثه کربلا ، با سرودن مرثیات سوزناک خود در رثای فرزندان شهیدش ، به بیان گوشه ای از جنایات بنی امیه و مظلومیت اهل بیت برای اهل مدینه پرداخت.

نگارنده با استناد به منابع موجود، در این مقاله ، سعی در برجسته ساختن نقش او در تاریخ زندگانی خود دارد .

مقدمه :

هنگام مطالعه تاریخ اسلام و حوادث مربوط به آن- بخصوص در باب شخصیت شناسی اسلامی - با اسامی اشخاصی مواجه می شویم که در زمان حیات آنها و حتی چندین دهه و شاید سده پس از وفاتشان ، کمتر ذکری از آنها در نقل قول ها ، کتب و منابع راویان و نویسندگان آمده است .

در میان چنین شخصیتهایی ، می توان از ام البنین کلابیه نام برد.

وی اگر چه در دسته بندی شخصیتهای اسلامی – مذهبی ، در ردیف زنان صدر اسلام به حساب آمده و از جمله بانوان شریفه، کریمه، مؤمنه و حتی در زمره ی « ریاحین الشریعه »* و همچنین از جمله زنان جلیله و مشهوره ی امیرالمؤمنین علی ( ع ) بحساب می آید .

مهم تر از اینها به لحاظ اصالت نسبی نیز اجداد و نیاکان وی ، از جمله افراد شجاع ، با اصالت و بسیار محترم بوده که دارای جایگاه و منزلت مهمی در میان دیگر افراد دوران جاهلیت و حتی بعد از آن به لحاظ سیاسی و نظامی بوده اند ؛ بگونه ای که برخی از افراد خاندان او ، از مشاهیر و چهره های بنام در روزگار خود بوده اند که معرفی یکایک آنها نیازمند بررسی و تحقیقی جداگانه است که زمان و درنگ بیشتری را در این زمینه می طلبد .

قبل از پرداختن به موضوعات اصلی این مقاله ، متأسفانه باید به این نکته اعتراف و به آن اذعان نمود که تاریخ ، مطالبِ اندکی ، در باب شناساندن کامل و آشکار ساختن شخصیت ممتاز او برای نسل امروز در خود دارد .

در این وجیزه کوتاه و مختصر در نظر است تا ضمن اشاراتی کوتاه به برخی از منابع مهم در زمینه این تحقیق و بررسی گذرایی از مطالب نوشته شده در این رابطه ، دورنمایی هم از زندگانی و حیات این بانوی شریفه را – تا آنجا که در توان این مقال می باشد – بیان نموده و سپس با پرداختن به جریان ادواری حیات وی تا حد امکان ، زوایای ابهام آمیز و تاریک هر مرحله را روشن نمود .

اطلاعاتی در باب منابع :

عمده مطالبی که در رابطه با شناخت چهره ای از تاریخ زندگانی ام البنین در منابع مختلف آمده است ، عمدتاً بر چند دسته و شامل متون و کتب تاریخی ، مذهبی ، انساب ، طبقات و کتب مقاتل می باشد که در اینجا اشاره ای کوتاه به میزان مطالب هر دسته از کتب مورد استفاده درباره این شخصیت خواهد شد .

همچنین در ابتدای این مبحث بایستی ، خاطر نشان کرد که پرداختن جداگانه به مطالب جزئی تر هر یک از کتب معرفی شده ، از حوصله این گفتار بیرون و ظرفیت و توان بالاتری ، در حدود مقاله ای جداگانه را می طلبد .

الف ) کتب تاریخی : در میان این دسته بندی های کلی ، منابع تاریخی قرون سوم و چهارم هجری حائز اهمیت تر و دارای جایگاه ویژه ای در میان کتب دیگر دوره های تاریخی می باشند . باید گفت : مطالب دیگر کتب در بیشتر موارد ، در واقع برداشت مستقیم یا غیر مستقیم از مطالب همین کتب تاریخی می باشد ( اگر چه مطالب تواریخ دیگر دوره ها ، همچون : الکامل ابن اثیر ، ناسخ التواریخ ، شرح نهج البلاغه و … نیز نباید نادیده گرفته شود ) ؛ با عین حال مطالب اکثر آنها با وجود غنا و محتوا ، اندک و مختصر می باشد .

در میان این دسته می توان ، به تواریخ معتبر و دست اولی همچون :
تاریخ طبری ،
یعقوبی ،
اخبارالطوال ،
الفتوح ،
مروج الذهب و … ،
و در میان کتب متأخرتر نیز می توان : به کتابهای تاریخی دیگری همچون :
ساحل خونین یا ترجمه اللهوف ابن طاوس ،
تاریخ کامل ،
ناسخ التواریخ و …اشاره نمود .

ب ) طبقات ، انساب و اعلام :

در این دسته بندی از همه شاخص تر ، کتاب ارزشمند ابن سعد کاتب تحت عنوان « طبقات الکبری » می باشد .

وی در جلدسوم کتاب خود و در ادامة مطالب پرداختی خود که راجع به قیام امام حسین (ع) و شناسنامة شهدای کربلا می باشد ، از نسب ام البنین سخن به میان آورده است .[i]

درمیان کتب اعلام و نسب شناسی نیز میتوان به عمده الطالب فی انساب آل ابیطالب و کتب تحقیقی دیگری همچون اعلام النساء و اعیان الشیعه اشاره کرد .

ج ) کتب مقاتل :

مطالب اصلی این گونه منابع راجع به شخصیت ام البنین ، در ذیل اشارات نویسنده به اسامی شهدای کربلا و در کل شهدای آل ابیطالب می باشد که از میان کتب مقتل ، مطالب کتاب ابوحمزه اصفهانی ، تحت عنوان مقاتل الطالبین ، راجع به شخصیت ام البنین در مقایسه با کتب مقاتل دیگر ، نسبتاً بیشتر و مهمتر است .[ii] در کتاب مقتل نیز روایاتی از ائمه هدی ، در فضیلت و تکریم ام البنین و فرزند وی عباس ، آمده است .[iii]

د ) کتب مذهبی و روضات :

مطالب درج شده در این کتب تا حد بسیار زیادی ، برگرفته از همان مطالب کتب قدیمه می باشد ؛ با این تفاوت که مطالب پرداختی در برخی از نوشته ها (بخصوص در کتب روضه و مصیبت ) تا حدی دیدگاه عاطفی تر و احساسی گونه به خود می گیرد و از جمله این کتب ،
می توان به اللهوف ابن طاوس ( که در این تحقیق ، از ترجمه آن به نام ساحل خونین استفاده شده است ) ،
بحارالانوار مجلسی ،
منتهی الامال
و نفس المهموم شیخ عباس قمی در دوره متأخرتر اشاره کرد .[iv]

غیر از کتبی که دردسته بندی بالا به آن اشاره شد ، از کتب دیگری نیز در فراهم آوردن این تحقیق استفاده شده که ذکر آنها چندان خالی از لطف نیست ؛ کتبی همچون :

تنقیح المقال مامقانی ،
خیرات الحسان اعتمادالسلطنه ،
ریاحین الشریعه محلاتی ،
حماسه حسینی شهید مطهری و … .

پس از بررسی و تحقیق مختصر در مورد مبحث فوق ، اینک به تشریح و تحلیل موضوع اصلی مقاله پرداخته می گردد .

شخصیتهای همنام تاریخی :

به هنگام بررسی شخصیتی و تحلیل دوران حیات ام البنین ، به اسامی مشابهی برخورد می نمائیم .

در اینجا لازم است تا قبل از پرداختن به موضوع اصلی مقاله ، مرور مختصری بر اسامی همنام وی داشته باشیم تا در مطالعات تاریخی ، دچار خبط شخصیتی نشویم . مشهورترین زنانی که در تاریخ صدر اسلام بدین نام ( ام البنین ) مشهور بوده اند ، اینها هستند:

ام البنین : نام یا لقب یکی از کنیزان محترمه حضرت امام موسی کاظم (ع) بود که لقب مادر حضرت رضا (ع) نیز بوده است .[v]

ام البنین : یکی از زنان بنام و مشهور خاندان بنی امیه که دختر عبدالعزیز بن مروان و خواهر عمر بن عبدالعزیز ( خلیفه نیک نام اموی ) و همسر ولید بن عبدالملک ( یکی دیگر از خلفای قدرتمند اموی ) بوده است .[vi]

ام البنین : از جمله زنان مشهور تاریخ عرب و دختر عمرو یا ربیعه بن عمرو بن عامر و همسر مالک بن جعفر بن کلاب بوده است .[vii]

ام البنین : این زن نیز همسر عقیل بن ابیطالب ، برادر علی (ع) و مادر جعفر بن عقیل بوده است .[viii]

ام البنین : نام یکی دیگر از زنان تاریخ اسلام که به این نام مشهور بوده ، همسر عثمان ( خلیفه سوم ) بوده است . تاریخ نویسان نوشته اند که این زن ، دختر عیینه بن حصن فزاری بوده است .[ix]

برخلاف تمامی اسامی یا القابی که به نام ام البنین ذکر گردید ، مشهورتر از همه در تاریخ اسلام و بخصوص تاریخ تشیع ، همین شخصیت مورد بحث این مقاله ( یعنی فاطمه ام البنین کلابیه ) بوده است .

اصل و نسب ، اسامی و القاب :

در مورد اصل و نسب ام البنین ، تاریخ نویسان و عالمان علم انساب ، اندک اختلافی به لحاظ آرا و نظریات دارند .مورد اختلف آنها ، بیشتر از همه مربوط به نام دقیق پدر او و همچنین اسامی برخی از نیاکان وی بوده است .

در بعضی از این منابع ، نام پدرش « حرام »[x] و در پاره ای دیگر « حزام » ذکر شده است .[xi] *

به لحاظ اصالت نسبی ، تاریخ نویسان و عالمان علم انساب شجره نامه خاندان وی را با اختلاف چنین نگاشته اند : حزام ( حرام یا حزام ) بن خالد بن جعفر بن ربیعه بن عامر معروف به وحید بن کلاب بن عامر بن صعصعه بن معویه بن بکر بن هوازن الکلابی . (۱۲)

ام البنین از هم قبیله های شمر بن ذی الجوشن و خاندان او بشمار می آمد و به خاطر انتساب این دو با یکدیگر بود که در صحنه کربلا ، شمر *برای نجات جان فرزندان ام البنین که به تعبیر خود او ، از خواهرزادگان او بودند ، (۱۳) از جانب عبیدالله بن زیاد امان نامه گرفته بود ؛ ولی این کار شمر با بی تفاوتی از سوی فرزندان ام البنین ـ بخصوص عباس (ع) ـ مواجه گردید .(۱۴)

برخی از تواریخ نام مادر او را « ثمامه » (۱۵) و بعضی دیگر « لیلی » نوشته اند (۱۶) . جده مادری او نیز « عمره » ـ دختر طفیل بن مالک ـ بوده است (۱۷) .

درباره این نکته که نام اصلی وی در ابتدا چه بوده و این که آیا نام او از زمان تولد ام البنین بوده ، یا این اسم کنیه وی بوده که بعدها به وی داده شده است ، در منابع کهن مطالعه شده خبری در این رابطه موجود نمی باشد .

برخی از منابع نام اصلی وی را « فاطمه » (۱۸) و در منبع دیگری « وایسی » (۱۹) و کنیه اش را ام البنین نگاشته اند . البته اسامی دیگری که در تاریخ ذکر شده را جزء القاب این بانو محسوب داشته اند .

در عین حال شهید مطهری نام اصلی او را از اوان تولد ، ام البنین نوشته و به گفته خود او ، در منبعی مطالعه نموده که ام البنین نام اصلی او بوده است که از ابتدای تولد ، بواسطه همنام بودن با یکی از جده های خودش ، به او داده بوده اند . در ادامه همین مطالب مطهری معتقد است که ایشان با بدنیا آوردن چهار پسر رشید ، به معنای واقعی ام البنین گردید (۲۰) .

از معنای یکی از مرثیاتی که بدو نسبت داده شده است ، برمی آید که ام البنین یکی از کنیه های وی بوده است که به خاطر داشتن فرزندان پسر، از طرف زنان مدینه به او داده شده بوده است ؛ چرا که وی پس از شهادت پسرانش در حادثه کربلا در قالب این مرثیه ، از زنان مدینه می خواهد که از این به بعد وی را ام البنین خطاب نکنند [ ر . ک به آینده ] .

گرچه در معنای لفظی ، ام البنین یعنی مادر پسران ؛ اما در لغت عرب این نام کنایه از زمینی است که گل آدم (ع) از آن سرشته شد . همچنین بیرقی را گویند که دستجات عساکر در پیش صفوف خود در هنگام حرکت دارند . « عبدالرئوف المناوی » در کتاب کوچک خود بنام «عماد البلاغه » ، این دو معنی را ذکر کرده است . به عنوان مثال در بیت زیر ، ام البنین به معنی بیرق به کار رفته است :

بأم البنین مرجعهم إلیها و ما ولدت و ما حملت جنیناً (۲۱)

در تاریخ یکی دیگر از القاب وی « ام العباس » ذکر شده است (۲۲) و بخاطر این بوده که نام مهترین پسر او ، عباس (ع) بوده است .